Η Επιστημολογία της Επιστήμης
Η Επιστημολογία της Επιστήμης - Γκαμπρέλας Μιλτιάδης
Εισαγωγή
Η επιστημολογία πραγματεύεται τη φύση της επιστημονικής γνώσης καθώς και το πώς αυτή παράγεται. Στην εργασία αυτή εξετάζουμε στοιχεία από τις επιστημολογικές εικόνες που περιγράφονται στο κεφάλαιο 2 : «Θερμότητα» του βιβλίου της Φυσικής της Γ΄τάξης του Γυμνασίου (ΟΕΔΒ 2005).
Στην αρχή θα τονίσουμε τα χαρακτηριστικά της επαγωγικής, της υποθετικο-παραγωγικής, της συμφραστικής και της σχετικιστικιστικής εικόνας της επιστήμης. Στη συνέχεια αφού εντοπιστούν στοιχεία από τις παραπάνω επιστημολογικές εικόνες στο υπό μελέτη κεφάλαιο, θα εξηγήσουμε τους λόγους της κατάταξης στη κάθε κατηγορία. Θα τονίσουμε ποια χαρακτηριστικά συναντάμε από την αντίστοιχη επιστημολογική εικόνα. Θα καταλήξουμε με συμπέρασμα για το κεφάλαιο γενικά και ποια επιστημολογική εικόνα προβάλει, διατυπώνοντας προτάσεις σχετικά με τη τροποποίηση της παρουσίασης του κεφαλαίου.
Α. Χαρακτηριστικά των επιστημολογικών εικόνων
Α.1 Επαγωγική επιστημολογική εικόνα
Η εμπειρο-επαγωγική εικόνα της επιστήμης στηρίζεται στη χρήση του επαγωγικού λογικού σχήματος, ως μέσου συμπερασμού. Ο επαγωγικός συλλογισμός στηρίζεται στην παρατήρηση. Μετά από ένα μεγάλο αριθμό παρατηρήσεων σε μια ευρεία ποικιλία συνθηκών διατυπώνεται η γενίκευση. Είναι μια πορεία από το ειδικό στο γενικό. Οι αρχές του επαγωγισμού, όπως αποδίδονται από τον Haire, (Κουλαϊδης,2001, σελ. 285)είναι οι εξής :
§ Η αρχή της συσσώρευσης: Η επιστημονική γνώση στηρίζεται στην ύπαρξη καλά πιστοποιημένων δεδομένων-γεγονότων και επαυξάνεται με την προσθήκη νέων δεδομένων-γεγονότων.
§ Αρχή της επαγωγής: Από σωστές πρώτες περιγραφές παρατηρήσεων και αποτελεσμάτων πειραμάτων είναι δυνατόν να συναγάγουμε αληθείς επιστημονικούς νόμους .
§ Αρχή της επιβεβαίωσης : Ο βαθμός αληθοφάνειας του επιστημονικού νόμου ή θεωρίας είναι ανάλογος με της περιπτώσεις που έχουν παρατηρηθεί να επαληθεύουν το νόμο ή τη θεωρία.
Ακόμη στα βασικά χαρακτηριστικά θα προσθέταμε :
§ Η διαδικασία αλλαγής της επιστημονικής γνώσης είναι μια εξελικτική διαδικασία που οδηγεί σε ολοένα και μεγαλύτερη προσέγγιση της αλήθειας
§ Η οριστική έκφραση νέας και έγκυρης επιστημονικής γνώσης είναι οι επιστημονικοί νόμοι, οι οποίοι προβλέπουν την εξέλιξη παρόμοιων περιπτώσεων που δεν έχουν μέχρι στιγμής εξεταστεί .
Ένα κυρίαρχο αξίωμα του επαγωγισμού είναι η δυνατότητα απόλυτης διάκρισης
ανάμεσα στα γεγονότα των παρατηρήσεων ή των πειραμάτων και στη θεωρία. Οι
γενικεύσεις βασίζονται σε γεγονότα άρα προϋποθέτει διάκριση ανάμεσα σε γεγονότα
και στις θεωρίες. (Κουλαϊδης, 2001, σελ.287).
Α.2 Υποθετικο-παραγωγική εικόνα της επιστημονικής γνώσης .
Τα βασικά χαρακτηριστικά κατά τον Ρopper της υποθετικο-παραγωγικής εικόνας
είναι:
§ Η αρχή της παραγωγικής δομής.Τα μόνα επιχειρήματα που επιτρέπονται στην Επιστήμη είναι εκείνα που είναι σωστά δομημένα, σύμφωνα με το παραγωγικό σχήμα.
§ Η αρχή της διαψευσιμότητας . Η επιστημονική γνώση κατοχυρώνεται ως τέτοια μέσω μιας διαδικασίας διαψεύσεων συγκεκριμένων υποθέσεων οι οποίες δεν προκύπτουν κατ' ανάγκη από γεγονότα ή παρατηρήσεις (Κουλαϊδης ,2001,σελ.296). Μια πρόταση είναι επιστημονική αν μπορεί να διαψευστεί, άρα η διαψευσιμότητα αποτελεί κριτήριο των επιστημονικών προτάσεων και κατ' επέκταση των επιστημονικών θεωριών. Ο σκοπός του επιστήμονα είναι η διάψευση των θεωριών και όχι η επαλήθευση .
Τα πρότυπα αλλαγής της επιστημονικής γνώσης που προτείνονται από τον Ρopper και το Lakatus έχουν τα εξής χαρακτηριστικά σημεία :
§ Η αλλαγή της επιστημονικής γνώσης δεν είναι απλά σωρευτική διαδικασία. Η γνώση αυξάνεται αλλά δε συσσωρεύεται.
§ Η νέα και η προϋπάρχουσα γνώση είναι σύμμετρες μεταξύ τους.
§ Η επιστημονική γνώση είναι πάντα υποθετική. Οι διαδοχικές όμως θεωρίες ή τα "προοδευτικά ερευνητικά προγράμματα" έχουν ολοένα και μεγαλύτερο περιεχόμενο αλήθειας.
§ Η επιστημονική γνώση εκφράζεται με τη συγκρότηση παραγωγικά δομημένων θεωριών και υποθέσεων.
A.3 Συμφραστική εικόνα της επιστήμης
Με βάση την ανάλυση του έργου του Κuhn συνοψίζουμε τα κυριότερα χαρακτηριστικά του νέου ρεύματος (Κuhn, 1975, σελ.35).
- η ιστορία των επιστημών αποτελεί το βασικό οπλοστάσιο
της επιστημολογίας. - κεντρικό θέμα της επιστημολογίας είναι η δυναμική της
επιστημονικής ανάπτυξης και αλλαγής. - Η ανάπτυξης της επιστήμης είναι μια ασυνεχής διαδικασία,
μια ακολουθία περισσότερο ή λιγότερο βίαιων ανατροπών. - Η επιστήμη είναι ένα ανθρώπινο δημιούργημα, ένα πολιτιστικό φαινόμενο όπως όλα τα άλλα (τέχνη, θρησκεία, πολιτική κτλ.), και έχει πολύ περισσότερα κοινά σημεία μ' αυτά, από όσο αφήνεται να εννοηθεί.
- Μονάδα ανάλυσης της επιστημολογίας παύει να είναι η μεμονωμένη επιστημονική θεωρία. Τη θέση της παίρνει ένα ευρύ σφαιρικό δίκτυο θεωριών, μεθοδολογικών και μεταφυσικών πεποιθήσεων, αξιών, κριτηρίων κτλ. μια κοσμοθεωρία, ένα Παράδειγμα στην ορολογία του Κuhn.
- Η επιστημονική αλλαγή προκαλεί αλλαγή της σημασίας των χρησιμοποιούμενων εννοιών. Δύο διαδοχικές θεωρίες (Παραδείγματα) εκφράζονται στη δική τους γλώσσα. Δεν υπάρχει
αντικειμενικός τρόπος σύγκρισης των θεωριών, ούτε δυνατότητα
αποκατάστασης πλήρους επικοινωνίας μεταξύ των επιστημόνων.
Οι δύο θεωρίες είναι ασύμμετρες, δεν έχουν δηλ. κοινό μέτρο
σύγκρισης. - Στα πλαίσια του νέου ρεύματος ή έννοια της αντικειμενικής
αλήθειας παύει να είναι λειτουργική. Η κλασική έννοια της
προόδου γίνεται προβληματική. Οπωσδήποτε δεν μπορεί πια να
νοηθεί ως προσέγγιση σ' ένα τελικό σκοπό, την πλήρη αλήθεια.
A.4 Σχετικιστική εικόνα της επιστήμης
Μεταξύ των βασικών θέσεων του Feyerabend είναι οι ακόλουθες (Κόκκοτας, σελ.32):
§ Η αλλαγή της επιστημονικής γνώσης δεν έχει συσσωρευτικό χαρακτήρα, αλλά αντίθετα χαρακτηρίζεται από ασυνέχειες.
§ Η νέα γνώση ανατρέπει και δε συμπληρώνει ούτε επεκτείνει την παλαιά γνώση.
§ Το κύρος της επιστημονικής γνώσης δεν διαφέρει από άλλα είδη γνώσης. Όλα είναι το ίδιο έγκυρα.
Πέραν αυτών ο Feyerabend πιστεύει ότι δεν υπάρχει μια μέθοδος με αμετάβλητες και δεσμευτικές αρχές για τη διεξαγωγή της επιστήμης, γιατί μια τέτοια μέθοδος συναντάει μεγάλες δυσκολίες όταν έρχεται αντιμέτωπη με τα αποτελέσματα της ιστορικής έρευνας. Διάφορα συμβάντα και εξελίξεις, όπως η επινόηση του ατομισμού στην αρχαιότητα, η επανάσταση του Κοπέρνικου, η εμφάνιση της σύγχρονης ατομικής θεωρίας, η σταδιακή εμφάνιση της κυματικής θεωρίας του φωτός συνέβησαν μόνο επειδή μερικοί στοχαστές είτε αποφάσισαν να μη δεσμευθούν από κάποιους προφανείς μεθοδολογικούς κανόνες είτε τους παραβίασαν άθελά τους (Feyerabend, 1975, σελ.54)
Β. Επιστημολογικά Στοιχεία (παράρτημα)
Β.1 Επιστημονικός συμπερασμός
Το κεφάλαιο είναι μεγάλο και οι περιπτώσεις επιστημονικού συμπερασμού πάρα πολλές. Παρακάτω αναφέρονται αρκετές:
- Σελ. 35, Ενότ. 2.1: Εδώ έχουμε εφαρμογή του παραγωγικού λογικού σχήματος. Ικανοποιείται ως ένα βαθμό η αρχή της παραγωγικής δομής. Διατυπώνεται με επιφύλαξη/ερώτηση : μπορούμε να εκτιμήσουμε τη θερμοκρασία με τις αισθήσεις μας; Χρησιμοποιεί όμως το "συχνά δεν συμφωνούμε μεταξύ μας.." και έτσι ακυρώνεται η γενίκευση. Δεν ικανοποιείται πλήρως η αρχή της παραγωγικής δομής. Με το πείραμα ικανοποιείται η αρχή της διαψευσιμότητας (Εικ. 2.1 και 2.2), ότι δηλαδή δεν μπορούμε να εκτιμήσουμε σωστά τη θερμοκρασία των σωμάτων με τις αισθήσεις μας, παρά μόνο με το θερμόμετρο. Θα λέγαμε ότι μερικώς προωθεί την υποθετικο-παραγωγική εικόνα της Επιστήμης.
- Σελ. 37, Ενότ.2.1,«Δείτε κι αυτό»: Εφαρμογή παραγωγικού συλλογισμού. Έχουμε τη γενική θεωρία ότι «όσο αυξάνεται η θερμοκρασία…… το χρώμα αλλάζει από κόκκινο σε κίτρινο και τέλος σε λευκό» και καταλήγουμε μελετώντας με ειδικά όργανα την ακτινοβολία του ήλιου και των άστρων να βρούμε τη θερμοκρασία της επιφάνειάς των. Ο συμπερασμός συνδυάζει πορεία από το γενικό στο ειδικό και επιβεβαίωση. Ικανοποιείται η αρχή της παραγωγικής δομής, χωρίς να ικανοποιείται η αρχή της διαψευσιμότητας.
- Σελ. 41, Ενότ. 2.2: Έχουμε εφαρμογή του λογικού επαγωγικού σχήματος. Ξεκινάμε από το ειδικό και καταλήγουμε στο γενικό. Ικανοποιείται η αρχή της επαγωγής. Δεν ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης γιατί φτάνουμε στο συμπέρασμα από ένα μόνο πείραμα (Εικ. 2.9). Ικανοποιείται μερικώς η αρχή της επιβεβαίωσης με το πείραμα του «Μικρού εργαστηρίου». Μιλάμε για ελλιπή και αφελή εκδοχή του επαγωγισμού ( Β. Κουλαϊδης σελ.286)
- Σελ. 44, Ενότ. 2.3 : Έχουμε εφαρμογή του επαγωγικού σχήματος, γιατί από το ειδικό φτάνουμε στο γενικό. Ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης ως ένα βαθμό (δύο υγρά), με τις διαδοχικές μετρήσεις και με τα παρατηρησιακά παραδείγματα στις εικόνες 2.10, 2.11, 2.12 και 2.13. Η αρχή της επιβεβαίωσης ικανοποιείται με την εφαρμογή/παράδειγμα στο νόμο Q=m.Δθ.c. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι προωθεί μερικώς, την επαγωγική εικόνα της επιστήμης.
- Σελ. 48-Ενότ.2.4, &1: Έχουμε εφαρμογή του λογικού επαγωγικού σχήματος. Ξεκινάμε από την «ενική» απόφανση («όταν ανοίγουμε ένα δοχείο με άρωμα…») και καταλήγουμε στο γενικό, ότι όλα τα σώματα αποτελούνται από μικροσκοπικά σωματίδια, τα μόρια. Ικανοποιείται η αρχή της επαγωγής. Δεν ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης γιατί φτάνουμε στο συμπέρασμα από ένα μόνο πείραμα. Ούτε η αρχή της επιβεβαίωσης αφού δεν επαληθεύουμε το συμπέρασμα. Μιλάμε για ελλιπή και αφελή εκδοχή του επαγωγισμού ( Β. Κουλαϊδης σελ.286)
- Σελ. 48-Ενότ.2.4, &2 : Έχουμε εφαρμογή παραγωγικού συλλογισμού. Έχουμε τη γενική παραδοχή ότι «η συνεχής, άτακτη κίνηση των μορίων συνδέεται στενά με τη θερμοκρασία του σώματος» και επιβεβαίωση με το πείραμα (εικ. 2.14, 2.15). Ικανοποιείται η αρχή της παραγωγικής δομής, χωρίς να ικανοποιείται η αρχή της διαψευσιμότητας.
- Σελ. 49-Ενότ.2.4, &3 : Έχουμε εφαρμογή παραγωγικού συλλογισμού. Έχουμε τη γενική παραδοχή ότι «η θερμική ενέργεια ενός σώματος εξερτάται τόσο από την κινητική ενέργεια κάθε μορίου όσο και από ….» και επιβεβαίωση με τα πειράματα (εικ. 2.17, 2.18, κατάδυση στη φυσική, μικρό εργαστήριο). Ικανοποιείται η αρχή της παραγωγικής δομής, χωρίς να ικανοποιείται η αρχή της διαψευσιμότητας.
- Σελ. 53-Ενότ.2.5: Είναι χαρακτηριστική περίπτωση επαγωγισμού. Έχουμε σύνολο πειραμάτων διαστολής των στερεών. Ικανοποιείται μερικώς η αρχή της συσσώρευσης χρησιμοποιώντας διάφορα υλικά (εικ. 2.19, 2.20,2.21, 2.22, 2.23) . Ικανοποιείται και η αρχή της επιβεβαίωσης με τον πίνακα διαστολής των υλικών και το παράδειγμα του υπερηχητικού στο: Δείτε κι αυτό» Προωθεί ικανοποιητικά την επαγωγική εικόνα της επιστήμης.
- Σελ. 55-Ενότ.2.5: Έχουμε εφαρμογή επαγωγικού σχήματος. Ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης χρησιμοποιώντας διάφορα υλικά (εικ. 2.24, 2.25,2.26 πίνακας 2.1). Ικανοποιείται και η αρχή της επιβεβαίωσης με το παράδειγμα του θερμομέτρου. Προωθεί ικανοποιητικά την επαγωγική εικόνα της επιστήμης.
- Σελ. 58-Ενότ.2.4 &3:Έχουμε εφαρμογή παραγωγικού σχήματος. Έχουμε τη γενική θεωρία ότι όλα τα υγρά όταν θερμαίνονται διαστέλλονται και καταλήγουμε ότι στο νερό σε ορισμένες θερμοκρασίες δεν συμβαίνει αυτό. Ικανοποιείται πλήρως η αρχή της παραγωγικής δομής. Ικανοποιείται πλήρως και η αρχή της διαψευσιμότητας γιατί με τις πειραματικές παρατηρήσεις (εικ. 2.31, και 2.32) αποδεικνύεται ότι σε κάποιες θερμοκρασίες το νερό θερμαίνεται αλλά συστέλλεται. Προωθεί πλήρως την παραγωγική εικόνα της Επιστήμης .
- Σελ. 69-Ενότ.2.8: Έχουμε εφαρμογή του επαγωγικού σχήματος. Φτάνουμε από ένα πείραμα στο συμπέρασμα ότι η θερμότητα μεταδίδεται με αγωγή από τη πιο ζεστή προς την πιο κρύα. Ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης χρησιμοποιώντας αρκετά διαφορετικά υλικά αλλά όχι και σε διαφορετικές συνθήκες. Ακολουθεί ο πίνακας της εικ. 2.5, αλλά και το παράδειγμα της «μεταλλικής βελόνας πλεξίματος» που μπορεί να θεωρηθεί ότι αποτελούν μέχρι ένα βαθμό την επιβεβαίωση. Συνολικά προωθεί ικανοποιητικά την επαγωγική εικόνα της επιστήμης.
- Σελ. 70-Ενότ.2.8: Έχουμε εφαρμογή του επαγωγικού σχήματος. Φτάνουμε από ένα πείραμα στο συμπέρασμα ότι τα αέρια είναι μονωτές. Δεν ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης. Ικανοποιείται η επιβεβαίωση με παραδείγματα από τη ζωή (εικ. 2.47, «Δείτε κι αυτό», …). Δεν προβάλλεται σε ικανοποιητικό βαθμό η επαγωγική εικόνα, είναι ελλιπής.
- Σελ. 72-Ενότ.2.9: Έχουμε εφαρμογή επαγωγικού σχήματος. Είναι περιορισμένα τα παραδείγματα, δύο με μόνο υγρό το νερό για τα υγρά (εικ. 2.48) και ένα για τα αέρια. Από αυτά τα παραδείγματα φτάνουμε στη γενίκευση ότι σ' όλα τα υγρά και σ' όλα τα αέρια η θερμότητα μεταφέρεται «κυρίως» με ρεύματα. Ικανοποιείται η επιβεβαίωση με πολλά παραδείγματα από τη ζωή (Μικρό εργαστήριο, Δείτε κι αυτό, ….). Δεν ικανοποιεί την αρχή της συσσώρευσης. Δεν προβάλλεται σε ικανοποιητικό βαθμό η επαγωγική εικόνα, είναι ελλιπής.
- Σελ. 75-Ενότ.2.10: Έχουμε επαγωγικό σχήμα. Με μοναδικό παράδειγμα του θερμαινόμενου λαμπτήρα φτάνουμε στη γενίκευση για τη διάδοση με ακτινοβολία. Ικανοποιείται η επιβεβαίωση με πολλά παραδείγματα από τη ζωή (Μικρό εργαστήριο, Δείτε κι αυτό, ….), αλλά δεν ικανοποιείται η συσσώρευση. Δεν ικανοποιείται συνολικά το επαγωγικό σχήμα.
Β.2 Αλλαγή της επιστημονικής γνώσης
Στο κεφάλαιο δεν δίνεται ιστορικά η αλλαγή της επιστημονικής γνώσης γύρω από τη θερμότητα. Δίνεται το μοριακό μοντέλο όπου με βάση αυτό ερμηνεύονται συσσωρευτικά φυσικά φαινόμενα μέσω της παρατήρησης και του πειράματος, όπου και το επιβεβαιώνουν. Πρόκειται για επαγωγικό σχήμα. Θα μπορούσαμε να πούμε, σκεφτόμενοι κατά Kuhn, ότι βρισκόμαστε στην «φυσιολογική περίοδο».
Παρόλα αυτά μπορούμε να δούμε και μια επαναστατική αλλαγή :
§ Σελ. 34- Εισαγωγή &1 και &2: Καθώς η επιστήμη εξελίσσεται η νέα γνώση αντικαθιστά το μύθο ή την άγνοια και μέσω συσσώρευσης από τις παρατηρήσεις και τα πειράματα χτίζεται συνεχώς η νέα γνώση.
Β.3 Κύρος της επιστημονικής γνώσης
Στο κεφάλαιο φαίνεται ότι η επιστημονική γνώση που προωθείται γύρω από τη θερμότητα με το μοριακό μοντέλο σύστασης της ύλης, δίνει μια αντικειμενική θεώρηση της φύσης. Εξηγεί ένα σύνολο φαινομένων τα οποία βρίσκουν πάμπολλες πρακτικές εφαρμογές, (όλα τα «Δείτε και αυτό» σελ37, 38, 46, 51, 57, … ). Άποψη που συμμερίζονται οι επαγωγιστές και οι διαψευσιοκράτες για το κύρος της επιστήμης, αλλά και ο Kuhn ως «εμβρυονικός ορθολογιστής» (Κουλαϊδής, 2001, σελ.332).
Γ. Γενική εικόνα του κεφαλαίου
Όπως παρατηρήσαμε παραπάνω στο κεφάλαιο αυτό κυριαρχεί η εφαρμογή του λογικού επαγωγικού σχήματος. Οι αρχές του επαγωγισμού όμως δεν εφαρμόζονται ικανοποιητικά. Δεν ικανοποιείται σχεδόν πάντα η αρχή της συσσώρευσης και μερικώς η αρχή της επιβεβαίωσης. Δεν ικανοποιούνται οι προϋποθέσεις, ώστε να θεωρούνται νόμιμες οι γενικεύσεις από τους επαγωγιστές όπως:
α) Ο αριθμός των παρατηρησιακών αποφάσεων που σχηματίζουν τη βάση μιας γενίκευσης πρέπει να είναι μεγάλος
β) Οι παρατηρήσεις πρέπει να επαναλαμβάνονται υπό συνθήκες πολύ διαφορετικές και
γ) Καμιά αποδεκτή παρατηρησιακή απόφανση δεν πρέπει να έρχεται σε αντίθεση με τον προκύπτοντα καθολικό νόμο (Chalmers, 2000, σελ 6 ). Αυτό σημαίνει ότι η εμπειρικο-επαγωγική εικόνα της επιστήμης που προβάλλεται στο κεφάλαιο αυτό είναι ελλιπής εκδοχή του επαγωγισμού.
Όσο για τα πειράματα που παρατηρούμε παραγωγικό λογικό σχήμα δεν ακολουθούνται τα στάδια του υποθετικο-παραγωγικού συμπερασμού. Δεν έχουμε εφαρμογή του με διάψευση αλλά με επιβεβαίωση. Η εικόνα της επιστημονικής γνώσης που προωθείται από τα συγκεκριμένα πειράματα είναι διαφορετική από αυτή που προτείνει ο Ρopper. Πρόκειται για αναπαλαίωση ενός προτύπου της επιστημονικής γνώσης στο οποίο ο συμπερασμός συνδυάζει πορεία από το γενικό στο ειδικό και επιβεβαίωση. (Κουλαϊδής, 2001, σελ. 301)
Συμπέρασμα
Μετά από την εξέταση του παραπάνω κεφαλαίου παρατηρήσαμε ότι οι επιστημολογικές εικόνες που προβάλλονται είναι ελλιπείς. Δεν ικανοποιούν τις βασικές αρχές του εμπειρικο-επαγωγικού λογικού σχήματος ούτε του παραγωγικού λογικού σχήματος. Θα προτείναμε το μετασχηματισμό της πειραματικής διαδικασίας ώστε να ακολουθούνται αυστηρά οι αρχές της κάθε μιας των περιπτώσεων. Συγκεκριμένα για τα πειράματα που εφαρμόζουν επαγωγικό λογικό σχήμα να χρησιμοποιούνται μεγαλύτερος αριθμός παραδειγμάτων σε διάφορες συνθήκες, ώστε να ικανοποιείται η αρχή της συσσώρευσης. Η αρχή της επιβεβαίωσης υπηρετείται ικανοποιητικά.
Για τα πειράματα που εφαρμόζουν το παραγωγικό λογικό σχήμα θα πρέπει να ακολουθείται αυστηρά η πρόταση του Ρopper. Να διατυπώνεται η θεωρία και με το πείραμα να οδηγούνται οι μαθητές στη μερική διάψευση της θεωρίας ώστε να έχουμε αναπλαισίωση της υποθετικο-παραγωγικής εικόνας. Όσο για τις άλλες επιστημολογικές εικόνες θα μπορούσαν να ικανοποιηθούν με αναφορά στην ιστορική διαδρομή της επιστήμης σχετικά με τη θερμότητα. Θα φαινόταν έτσι και η ασυνέχεια και η ασυμμετρότητα στη επιστημονική αλλαγή. Μόνο έτσι οι μαθητές θα αποκτήσουν μια ολοκληρωμένη και ξεκάθαρη εικόνα για τα επιστημολογικά ρεύματα.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
1. Κόκκοτας Π., «ΣΥΓΧΡΟΝΕΣ ΠΡΟΣΕΓΓΙΣΕΙΣ ΣΤΗ ΔΙΔΑΣΚΑΛΙΑ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ», ΑΘΗΝΑ 1998.
2. Κουλαϊδής Β., Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΛΟΓΙΚΗ ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗΣ ΓΝΩΣΗΣ, στο: «ΔΙΔΑΚΤΙΚΗ ΤΩΝ ΦΥΣΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ» Τόμος Α’, ΕΑΠ, Πάτρα 2001.
3. Chalmers A. F., «Τι είναι αυτό που το λέμε ΕΠΙΣΤΗΜΗ;», μτφρ. ΦΟΥΡΤΟΥΝΗΣ Γ., ΠΑΝΕΠΙΣΤΗΜΙΑΚΕΣ ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΚΡΗΤΗΣ, Ηράκλειο 2000.
4. Feyerabend P., «ΕΝΑΝΤΙΑ ΣΤΗ ΜΕΘΟΔΟ», μτφρ. Καυκαλάς Γρ. & Γκουνταρούλης Γ., εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, ΑΘΗΝΑ
5. Kuhn T., «Η ΔΟΜΗ ΤΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΩΝ ΕΠΑΝΑΣΤΑΣΕΩΝ», μτφρ. Γεωργακόπουλος Γ. & Κάλφας Β., εκδ. ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΘΕΜΑΤΑ, ΑΘΗΝΑ
6. Loosee J., «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΤΗΣ ΕΠΙΣΤΗΜΗΣ», μτφρ. Χρηστίδης Θ., εκδ. ΒΑΝΙΑΣ, Θεσσαλονίκη 1993.